लीड्सच्या चिप्स -४- यंत्रयुग (पूर्वार्ध)

शाळेत असतांना मला एका गोष्टीचे प्रचंड कुतुहल वाटायचे. आमच्या छोट्याशा गांवांतले कांही यंत्रमाग, छपाईयंत्रे, पिठाच्या गिरण्या वगैरे धडधड आवाज करणारी कांही यंत्रे मी पाहिली होती. जवळच्या भागातील शहरात असलेल्या कापडाच्या गिरण्या, साखरकारखाने वगैरेबद्दल लोकांना बोलतांना ऐकले होते. तिथल्या मोठाल्या यंत्रांमध्ये एका बाजूला कापूस किंवा ऊस घातला की दुस-या बाजूने आपोआप कापड किंवा साखर बाहेर पडते अशी माझी भोळसट समजूत होती. ही असली अवजड यंत्रे बनवणारे मोठमोठे कारखाने असतात असेही ऐकले होते. अर्थातच त्या कारखान्यातली यंत्रे नक्कीच आणखी कोठे तरी बनत असतील, पण तिथली यंत्रे कशा प्रकारची असतील व ती कोण आणि कोठे तयार करीत असेल हे कोडे कांही सुटता सुटत नव्हते.
 
इंजिनिअरिंगला गेल्यावर त्याचा बराचसा उलगडा झाला. यंत्रांची निर्मिती करणारे अशा प्रकारचे कांही कारखानेसुध्दा प्रत्यक्ष पाहिले. पण मनांत एक नवीन कोडे उगवले. आज दिसणारी यंत्रे फार फार तर शे दोनशे वर्षापूर्वी अस्तित्वात आली असतील. पण त्यापूर्वी जगातली अगदी पहिली यंत्रे कशी बनली असतील? या प्रश्नाचे सुसंगत उत्तर मिळायला मात्र बराच काळ लागला. ब-याच अवांतर अभ्यासानंतर लक्षांत आले की हा प्रवास कांही शेकडो नव्हे तर कित्येक हजारो वर्षांपूर्वी सुरू झाला होता.

अगदी आदिमानवाच्या काळापासून मनुष्य हा इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळा वागत आला आहे. इतर पशुपक्षी फक्त आपापली शिंगे, नखे, चोच वगैरे त्यांच्या स्वतःच्या अवयवांचाच उपयोग लढण्यासाठी आणि अन्न मिळवण्यासाठी करतात तर मनुष्यप्राणी मात्र लाकडाचे दांडके, काटेरी फांदी, मोठे हाड, अणकुचीदार दगड अशा प्रकारच्या हत्यारांचा उपयोग स्वसंरक्षणासाठी आणि दुस-यावर आक्रमण करण्यासाठी खूप पूर्वीपासून करू लागला होता. तसेच झाडांची फळे व पाने तोडणे, मुळांना जमीनीच्या वर काढण्यासाठी जमीन खणणे अशा कामासाठीही तो विविध हत्यारांचा उपयोग करू लागला. त्यांत सतत सुधारणा होत गेली. कालांतराने माणसाला अग्नीवर नियंत्रण मिळवता आले आणि त्याच्या सहाय्याने विविध धातूंचे उत्पादन करून तो त्यांना मनासारखे आकार देता येऊ लागले. यातून पुराणकाळातील गदा, त्रिशूल, धनुष्यबाण व इतिहासकाळातील तलवारी, भाले, बरच्या तयार झाल्या. त्यांच्या बरोबरीनेच कु-हाडी, फावडी, कुदळी, पहारी यासारखी अनेक अवजारे तयार होऊन ती उपयोगात आणली गेली. माणसाने वनस्पतींवर व इतर प्राण्यांवर ताबा मिळवून शेती सुरू केली व तो एका जागी राहू लागला. बराच काळ गेल्यानंतर अग्नी आणि धातू या दोन्हींचा संयोग करून तोफा, बंदुका आल्या.

माणसाला चक्राचे महत्व समजल्यावर गाडीची चाके, जाते, रवी, रहाटगाडगे इत्यादि अनेक प्रकारे त्याचा रोजच्या जीवनात वापर सुरू झाला. कुंभाराचे चाक, तेलाची घाणी किंवा पाण्याचा रहाट यांना आद्य उत्पादक यंत्रे म्हणता येईल आणि अर्थातच त्यांना बनवण्यासाठी लागणारी सुतारकामाची औजारे ही आद्य मशीन टूल्स. या सर्वांचा विकास हजारो वर्षे होत गेला. सुरुवातीला ती अवजारे व यंत्रे फक्त हातानेच चालवीत असत. जास्त जोर लावण्याची गरज असलेली कांही यंत्रे पायांचा उपयोग करून चालवता येत आणि कांही दोन किंवा अधिक माणसे मिळून चालवीत.
 
वाहतूक व कृषी यांमध्ये पाळीव प्राण्यांचा उपयोग मोठ्या प्रमाणात होऊ लागला होताच. मोठमोठी यंत्रे ओढण्यासाठी सुध्दा त्यांचा वापर सुरू झाला. पण या सर्वाला ठराविक मर्यादा होत्या कारण माणसे व प्राणी काही काळ काम केल्यानंतर थकून जातात. ती अविरत काम करू शकत नाहीत आणि त्यांच्या आकारमानाला व शक्तीला नैसर्गिक मर्यादा असतात. त्याच्या पलीकडे जाणारे महामानव किंवा राक्षस फक्त सुरस गोष्टींमध्येच असतात.

माणसाने इतर पाळीव प्राण्यांना कामाला जुंपले, तसेच तो निसर्गातल्या शक्तींचासुध्दा आपल्या कामासाठी सदुपयोग करू लागला होता. वाहत्या वा-याने ढकलली जाणारी शिडाची जहाजे त्याने बनवली आणि त्यांचा तसेच पाण्याच्या प्रवाहाचा उपयोग तो दळणवळणासाठी करू लागला होता. एका जागी स्थिर असलेल्या पवनचक्क्यांचा उपयोग करून वा-याच्या जोरावर आणि पाणचक्कीच्या आधारे वाहत्या पाण्याच्या जोरावर यंत्रांची चक्रे फिरवण्याची किमयासुध्दा त्याने साध्य केली. पण या नैसर्गिक शक्तींवर त्याचे नियंत्रण नसते. ज्या ठिकाणी, ज्या प्रमाणात, ज्या वेळी आणि ज्या स्वरूपात त्या उपलब्ध असतात, त्यानुसारच त्यांचा उपयोग करून घेणे आवश्यक असते.

वाफेच्या इंजिनाचा शोध लागल्यावर मात्र या सगळ्या मर्यादा ओलांडता आल्या. यंत्रांच्या रचनेमध्ये क्रांतिकारक बदल झाला. कारण आता एक न थकणारे साधन मिळाले व त्याचे आकारमान आणि त्याची शक्ती अनेक पटीने वाढवता येणेही शक्य होते. यंत्रांची चाके फिरवण्यासाठी स्वयंचलित इंजिनांचा जसजसा उपयोग होऊ लागला तसतशी त्यानुसार अवाढव्य यंत्रे विकसित होत गेली व त्यातून औद्योगिक क्रांती झाली. लीड्सच्या मुक्कामांत या सर्व प्रवासाच्या माहितीची उजळणी तर झालीच पण यातील बरेचसे टप्पे इंग्लंडमध्ये लीड्सच्या आसपास विकसित झालेले असल्यामुळे त्यातील काही महत्वाचे दुवे प्रत्यक्ष जवळून पहायला मिळाले. त्यांबद्दल सविस्तर माहिती उत्तरार्धात.

.  . . . . . .  . .. . . . . .  . .. .  . . ..  .. . . . . . .. .  . . . . . . ..  ..  ..     (क्रमशः)